Termin „proces społeczny" jest często używanym terminem i zastępuje go czasami wyraz „społeczeństwo". Peterson uważa, że „społeczeństwo jest sumą form, przez które grupy urzeczywistniają swe planowe działanie". ¹ Społeczeństwo nie jest więc sumą ciał, ponieważ między ludźmi zachodzą różne stosunki, współdziałania, walki, panowania, podporządkowania, przyjaźń, miłość, naśladownictwa, twórczość itd.

Żaden z tych stosunków nie da się wyraźnie wyłączyć ze stanowiska funkcji przestrzeni, czasu i masy. Jest to świat specyficznie ludzki, do którego zrozumienia dochodzi się od Rony wartości, a nie rzeczy.

Społeczeństwo składa się z masy równoczesnych i następnych stosunków pomiędzy ludźmi, pojętymi jako osoby. Być osobą znaczy być kimś, kto obiecuje i wobec kogo możemy się spodziewać, że dotrzyma słowa, kto nawiązuje przyjaźń, kto się zobowiązuje, kto wychowuje lub podlega wychowaniu.

Stosunki zachodzące w świecie osób mogą posiadać różny stopień trwałości i okoliczności formalnej, począwszy od niewiążącego prywatnego odniesienia się poprzez bardziej skrystalizowany obyczaj, kończąc na najbardziej rzeczowych formalnie określonych stosunkach prawa.

Stosunki społeczne mogą być bezpośrednie lub pośrednie. Bezpośrednie odgrywają duża rolę w stosunku człowieka do człowieka, miejsce które zajmuje jest zbliżone w przestrzeni i w czasie, o tyle że możliwe jest dostrzeganie zmysłowe, suma wiadomości dotycząca osób pod względem ich historii życiowej, przynależności grupowej itd.

Styczności i stosunki między osobami mogą przekształcić się w kierunku stałości i określoności, dając tym samym początek różnorodnym układom społecznym nadindywidualnym.

Powstają różne grupy zorganizowane bez względu na to czy są oparte na stosunkach pośrednich czy bezpośrednich. Grupy wytwarzają pewne swoiste właściwości nie wynikające z psychiki człowieka izolowanego lecz z obcowania. W ten sposób dochodzi do powstania struktur nadindywidualnych, które w stosunku do jednostki występują jako niezależne, obiektywne, rzeczowe. Grupa może wytwarzać np. tradycję, przeszłość, idee, legendy, mity, pewną wspólną umysłowość.

Charakterystyczne dla socjologii jest to, że dominującą tendencją są definicje ujmujące środowisko jako układ osób lub grup, z którymi styka się dana jednostka. Zdaniem Zaneckiego środowisko społeczne osobnika to „ogół grup i jednostek, z którymi w ciągu swego życia osobnik styka się prywatnie lub trwale, osobiście lub rzeczowo, nazywamy środowiskiem społecznym tego osobnika".²

Gdy zajmujemy się wychowaniem mówimy o środowisku oraz odnosimy je w stosunku do kogoś - mówimy po prostu o środowisku wychowanka.

W języku potocznym często mówimy o środowisku bez odnoszenia się do kogokolwiek. Ujmujemy je jako znajdujący się w określonej przestrzeni, wyodrębniony i samoistny układ stanów rzeczy, zjawisk, procesów i stosunków - mówimy wówczas o środowisku lokalnym, klasowym, naukowym itd.

Tych potocznych wyrażeń używamy do określenia konkretnych samoistnych środowisk, nie ujmowanych ze względu na kogoś lub coś, lecz porównywanych ze sobą wzajemnie np. przy porównywaniu środowiska wiejskiego czy miejskiego, bądź też handlowego i przemysłowego.

W tym znaczeniu terminu „środowisko" używa się w naukach, których zadaniem jest opis lub analiza porównawcza rozmaitych środowisk np. geografii czy ekonomii. Tak ujmowane środowisko można zawsze porównać do kogoś, czegoś. Mówimy o tym wówczas gdy dana osoba wywodzi się z ze środowiska miejskiego, wiejskiego, naukowego itp.

Oceniamy zatem środowisko jako, dla nas albo dla kogoś innego, przychylne lub wrogie, kulturowo lub klasowo bliskie bądź dalekie mobilizujące czy też demobilizujące, mające dodatni lub ujemny wpływ wychowawczy.

Gdy mówimy o środowisku bez odniesienia go do kogoś, możemy mieć na myśli środowisko przyrodnicze lub przyrodniczo-społeczne czy też techniczno-społeczne jak w przypadku środowiska wiejskiego, miasteczkowego, robotniczego, możemy mieć na myśli też środowisko tylko społeczne np. chłopskie, robotnicze, mieszczańskie, inteligenckie, literackie, naukowe, przestępcze itp.

Zawsze akceptujemy charakter społeczny jeżeli mówimy o środowisku czyimś lub odnosimy je do kogoś. Przede wszystkim mamy na myśli splot stosunków w jakim dana osoba pozostaje w środowisku.

W rzeczywistości środowisko, o którym mówiłem jest układem obiektywnym, w którym wszystkie elementy danej osoby zależą od siebie wzajemnie, wszystkie rozwijają się we wzajemnym współistnieniu i współoddziaływaniu na siebie, zachowują się tak lub inaczej, pełnią takie lub inne funkcje i role społeczne charakterystyczne dla określonych instytucji i grup społecznych.

Odniesienie środowiska do określonej jednostki w definicjach pedagogicznych i socjologicznych polega na wydzielaniu z całego środowiska tych elementów, które danej jednostki dotyczą, a więc elementów stanowiących układ bodźców, których wpływom ona podlega.

Mogą być zatem dwa stopnie tego wydzielania:

• wydzielanie z całokształtu środowiska tych elementów, które stanowią system bodźców działających na jednostkę,

• wydzielanie wpływów jakie owe styczności czy bodźce wywarły lub mogą wywrzeć na osobowości jednostki.

Rozróżnienie tych dwóch stopni wydzielania środowiska jednostki z całokształtu środowiska ma ogromne znaczenie w analizie środowiska wychowawczego jednostki, jej rozwoju, uspołecznienia i kształtowania osobowości.

Środowisko społeczne może być rozpatrywane porównawczo i samoistnie. Rozróżniamy wtedy społeczności regionalne o takiej lub innej kulturze czy subkulturze, większym lub mniejszym zagęszczeniu ludności, swoistej strukturze gospodarczej, produkcyjnej, usługowej. Na ich podłożu wydzielamy społeczności lokalne: wsie i miasta o różnym usytuowaniu ze względu na wykształcenie, zawód, dochody.

Po rozpatrzeniu zaś środowiska pod względem zachodzących w nim procesów wychowawczych istotne jest jak kształtuje się skład instytucji oświato-wychowawczych wśród nich i szkoły, świetlice, domu kultury, instytucje itp. oraz jakie są między nimi relacje.

Społeczność lokalna jest podstawowym komponentem środowiska lokalnego. „Społeczność lokalna należy do zbiorowości i grup terytorialnych tzn. grup i zbiorowości, które charakteryzują się swoistym splotem stosunków społecznych i są zdolne zaspakajać swoje potrzeby, a zatem są względnie samowystarczalne".³

Zbiorowościami albo grupami terytorialnymi są miasto, wieś, dzielnica, przedmieście, osiedle, region, naród, województwo, czy powiat, a także jednostki administracyjne. Stosunki łączące bądź dzielące grupy terytorialne i zbiorowości mogą być różnego rodzaju, np. stosunki podrzędności lub nadrzędności, krzyżowanie się, mogą też być cechy geograficzne zajmowanego terytorium, historyczno-społęczne, dziedzictwo kultury. Pojęcie społeczności lokalnej w szerokim znaczeniu stosowane jest w socjologii wychowania, szczególnie w socjologii szkoły.